گلیم دستباف سنتی ایرانی چیست؟ مهمترین شهرهای بافت گلیم ایران کدامند؟

نام دیگر گلیم پلاس می باشد. این دست بافته از تار و پود تشکیل شده است. گلیم دستبافت سنتی ایرانی می تواند از پشم گوسفند، موی بز و یا ابریشم بافته شود. با توجه به کیفیت نخ بکار رفته در گلیم از این دست بافته می توان استفاده های متنوعی نمود که به طور مفصل در این مقاله به همراه عکس برای شما توضیح خواهیم داد.

نقوش بکار رفته کاملاً نشان دهنده محلی است که گلیم در آن بافته شده است. در واقع طرح گلیم دستباف سنتی ایرانی خود به صورت کاملاً واضح گویای فرهنگ و سنن اقوام همان منطقه می باشد.

در لغت نامه دهخدا گلیم اینگونه معنی شده است “گلیم پوششی معروف که از موی بز و گوسفند بافند”. در فرهنگ فارسی معین هم کلمه گلیم به اینصورت معنی شده است”نوعی فرش که از پشم می بافند”. این دست بافته آنچنان در فرهنگ ما ایرانیان ریشه دوانیده که در ضرب المثل های فارسی هم به آن اشاره شده است.

مهمترین ضرب المثل هایی که کلمه گلیم در آن استفاده گردیده و بین ما ایرانیان رایج است عبارتند از: “پا را به اندازه گلیم خود دراز کن” یعنی در انجام كارها باید حد و مرز خود را شناخت و به اندازه شأن و توان خود پیش رفت. “طبل زیر گلیم زدن” به معنی پنهان داشتن موضوعی که همه می دانند و پنهان کاری کردن. “ده درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند”. که اشاره به پس زدن دو قدرت در یک مکان دارد. از این دست ضرب المثل ها در مورد گلیم در زبان و فرهنگ فارسی بسیار وجود دارد.

انواع گلیم های موجود در بازار ایران

با توجه به تنوع فرهنگی بسیار زیادی که در کشور عزیزمان ایران وجود دارد، گلیم های دستبافت سنتی ایرانی متنوعی هم در کشور تولید می شوند.

می توان گفت تنوع گلیم دستباف سنتی ایرانی موجود در بازار ناشی از تنوع فرهنگی و به طبع آن تنوع طرح و مواد اولیه مود استفاده در بافت گلیم می باشد. در زیر به انواع گلیم های موجود در ایران اشاره می نماییم.

گلیم شاهسون

 شاهسون ها در شمال غربی کشور زندگی می کنند. اکثر طایفه شاهسون ترک و اقلیتی هم اصالت کرد و تاجیکی دارند. شاهسون ها علاقه زیادی به گلیم دارند. در بیشتر خانه های آنها از این دست بافته سنتی استفاده می شود.

طرح گلیم شاهسون عموماً دارای نگاره های بزرگ و برجسته است. این نوع گلیم ها به صورت باریک و دراز بافته می شوند. این نگاره‌ها به صورت ردیفی در گلیم بافته شده و توسط نوارهایی با طرح‌های ظریفتر و پیچیده‌تر و پیچ‌تاب از یکدیگر جدا شده است.

نگاره‌های بزرگی که در هر نوار حدوداً چهار عدد است، تشکیل یک طرح ستاره‌ای شکل را می‌دهد. هر یک از ستارگان از نشانه‌های ساده‌ای به شکل مثلث یا هشت ضلعی درست می‌شود. در بسیاری از این گلیم‌ها نیز نگاره‌های خرچنگ مانند و لوزی‌های قلاب شکلی وجود دارد که نمونه‌های آن در اکثر دست بافت‌های ترک، از آسیای مرکزی تا آناتولی به چشم می‌خورد. این ستارگان می‌تواند از مثلث‌هایی کوچک تشکیل و به شکل لوزی، انوار خورشید یا طرح‌های نشانه‌ای شکل درآید.

در میان نوارهایی که نگاره‌های بزرگ دارد، ردیف‌هایی متضاد از پودهایی توام و نوارهایی باریک از ستارگانی کوچکتر دیده می‌شود. معمولاً این نگاره‌های S مانند به شکل ساده بافته می‌شود و اگر بافتی پیچیده داشته باشد، به شکل اژدها درآمده بر روی کیف‌ها و مفرش‌ها دیده می‌شود.

گلیم قشقایی

عشایر قشقایی یکی از اقوام قدیمی و با اصالت ایرانی محسوب می شوند. گلیم قشقایی هم یکی از مشهور ترین گلیم های ایرانی می باشد. گلیم قشقایی هم مانند سایر گلیم ها شکل ظاهری خود را از فرهنگ و سنن، طبیعت و عوامل جغرافیایی همان منطقه تاثیر گرفته است.

از مشخصات بارز گلیم قشقایی کنار هم قرارگرفتن رنگهای شاد و متضاد می باشد. در طراحی گلیم قشقایی بیشتر از نقش های هندسی و هشت ضلعیها استفاده می گردد. در بافت گلیم قشقایی از پشم استفاده می گردد. البته الیاف آن نیز دستریس و بسیار ظریف و نازک می باشند.

بافندگان گلیم قشقایی در فصل بهار پشم گوسفندان خود را می چینند و رشته های آنرا می ریسند. سپس گلیم خود را در فصل تابستان و در ارتفاعات زاگرس می بافند.

گلیم عنبران

عنبران شهری است در شهرستان نمین استان اردبیل و همچنین روستایی در شهرستان آستارا در استان گیلان به این نام وجود دارد. مهد گلیم عنبران در شهر عنبران اردبیل در مرز ایران و جمهوری آذربایجان است.

این شهر رتبه سوم بافت گلیم در کشور را دارا می باشد. گل متن گلیم نمین عنبران که کشمیری نام دارد در سراسر آن وجود دارد و تکرار شده است. گلهای دیگری که در گلیم عنبران به کار می‌رود عبارتند از: خارا، گل شاه عباسی، گل گرمایی، جفت گل و یک حاشیه در این گلیم وجود دارد که حاشیه چرخی و دیگری حاشیه وکیلی نام گرفته‌اند.

گلیم ترکمنی

در مرز شمالی ایران و جمهوری ترکمنستان و همچنین در شمال شرقی خراسان قومی با اصالت و فرهنگی بی نظیر به نام ترکمن زندگی می کنند. ترکمن ها سوارکاران ماهری هستند.

علاوه بر آن هم گلیم ترکمن هم شهرت بسیاری دارد. عمده قالی‌های حوزه جنوب و شرق دریای خزر از گروه قالی‌های ترکمنی است که در گرگان، گنبدکاووس، آق قلعه، گمیشان و در شهر های خراسان از قبیل راز و جرگلان و مانه و بجنورد بافته می‌شود.

در گلیم ترکمنی رنگ قرمز حرف اول را می زند. این نشان دهنده علاقه مردم ترکمن به رنگ قرمز می باشد. با توجه به اینکه در بافت گلیم از پشم گوسفندان خود استفاده می نمایند. این گلیم بسیار سبک و با کیفیت است. رنگ‌های دیگری که در گلیم ترکمنی خودنمایی می کنند رنگهای نارنجی، آبی، سبز و گاهی زرد است. ترکیب این رنگ‌های متضاد هماهنگی زیبایی به وجود می‌آورند که زیبایی گلیم ترکمن را چندین برابر می نماید.

گلیم لری

یکی از ویژگی های گلیم لری این است که آنرا به پشت می بافند. به این معنی که تا زمان اتمام گلیم بافنده نمی تواند روی گلیم را ببیند. بافندگان لر بیشتر از اشکال هندسی در بافت گلیم خود استفاده می کنند.

نقش مثلث در این گلیم بعنوان شکل اصلی برای سایر نقوش استفاده می گردد.  علاوه بر این بافندگان لر از اشکال حیوانات، پرندگان، گیاهان، کوه و کوهسار، شانه، هچه، چشم زخم نیز در آثارشان به وفور استفاده می نمایند. بافندگان گلیم لری زمانی که از اشکال حیوانات برای گلیم های خود استفاده می کنند باید به معنای عمیق این اشکال توجه نمود.

در واقع می توان گفت اشکال بکار رفته در این نوع گلیم تنها برای زیبایی و تزئین نیست بلکه تداعی گر یک فرهنگ غنی می باشد. به طور مثال در مورد استفاده از نقش خروس در گلیم می توان گفت بر اساس تعالیم کیش زرتشت خروس مومنان را بیدار می‌کند و آنها را به نیایش صبحگاهی می‌خواند. مومنی که هوای نفس را از خود دور می‌کند و به صدای خروس به گونه سرزنده‌ای بر می‌خیزد، اولین کسی خواهد بود که وارد فردوس می‌شود.

خروس در ادبیات دینی ایران مظهر ایزد سروش، رساننده پیام جهان آفرین و آگاهی دهنده اوقات شبانه روزی است. مرغ در گلیم های لرستان در انواع مختلفی بافته می‌شود. تصویر شانه هم در سنگ قبرها نشانگر مرد یا زن بودن متوفی بوده که شانه یکطرفه بیانگر مرد بودن متوفی و شانه دو طرفه بیانگر زن بودن متوفی بوده است. همین نقش در گلیم های لری بعنوان یک عنصر تزئینی مورد استفاده قرار می گیرد.

گلیم هرسین

هرسین از شهرستان های استان کرمانشاه است. این شهرستان از دو بخش هرسین و بیستون تشکیل شده است. گلیم این شهرستان از شهرت جهانی برخوردار است. خیلی ها این منطقه را یکی از قدیمی ترین مناطق بافت گلیم در ایران و حتی جهان می دانند. گواه این مدعا را هم  پیدا شدن آثاری در نقش برجسته آنوبانی در طاق بستان می باشد.

از مهمترین انواع گلیم هرسین، سجاده‌ای، توت فرنگی، لچک ترنج، ماهی درهم، گل سرخ و نقش برجسته را می‌توان نام برد. همچنین از مهمترین نقشه‌های گلیم هرسین می‌توان به مل چفته، بسته نخود، مرغابی و اردک، سورنی، گل ترمه، قاچ خربزه، گل مشرفی، پنجه گربه، چشمه نظامی، نقوش ترکیبی درخت و لانه گنجشک و نقش‌های مار، عروسک نقش قرقره راه راه و قیچی خطوط افقی و عمودی اشاره کرد.

یکی از نکات مهم در مورد گلیم هرسین زیبایی و ثبات رنگ آن می باشد. از پشم بز در حاشیه این نوع گلیم استفاده می گردد. دلیلش هم ضد بید بودن پشم بز می باشد. گلیم هرسین معمولاً در رنگهای سرمه ای، سرخابی، سبز و قرمز بافته می شود.