تاریخچه صنایع دستی
انسانها از ابتدای خلقت برای ادامه حیات خود مجبور به یادگیری برای ساخت انواع ابزارهای لازم برای ادامه حیات خود بوده اند. شاید بتوان گفت بیشتر محصولاتی که اکنون تحت عنوان صنایع دستی وجود دارد و بعنوان تزئین از آن استفاده می گردد روزی وسیله ای برای زندگی بوده است. زندگی انسان از بدو آفرینش با هنر و صنایع دستی درآمیخته بود و با رشد و تکامل انسان هنر نیز به تعالی رسید. هنرهای سنتی که ریشه در زندگی و معیشت انسان دارند بر اصولی استوارند که این اصول سینه به سینه از انسان نخستین تا انسان معاصر انتقال یافته است.
صنايع دستي بيانگر صنعت و هنر نياكان و نمايشگر ذوق و هنر مردم هر كشور است. در روزگاران گذشته، صنايع دستي به عنوان پديده اي تمام عيار در هر عهد حضور فعال داشته است. استعداد و روحيه خلاق و قدرت ابتكار صنعتگران و علاقه آنان به توليد آثار هنري و ذوقي موجب گرديده است كه كشور ما از گذشته هاي بسيار دور تا زمان حال همواره در توليد محصولات صنايع دستي موقعيتي ويژه و ممتاز داشته باشد و از شهرتي عالم گير برخوردار گردد.
از صنایع دستی می توان بعنوان یک هنر نام برد. هنری که مرحله به مرحله با گذشت زمان شکل گرفته و به تکامل رسیده است. این هنر حاصل خلاقیت وخوشفکری نیاکان ما بوده است که از نسلی به نسل دیگر منتقل گردیده است. هنر صنایع دستی در زمره هنرهای تجسمی قرار می‌گیرد و هنر صناعی است. به دلیل نوآوری و ظرافتی که در هریک از شاخه های فرم، طرح و نقش وجود دارد به آن لقب هنر اطلاق می شود، هنری که با روح و پیشینه فرهنگی هر قوم و ملتی عجین است.
صنایع دستی تعاریف گوناگونی دارد. آخرین تعریفی که از صنایع دستی توسط گروهی از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ایران اراِیه شده چنین است: صنایع دستی به مجموعه‌ای از «هنر – صنعت‌ها » اطلاق میشود که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی موجب تهیه و ساخت محصولاتی میشود. در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه‌ای است.
یکی از مزیت های اصلی صنایع دستی این است که تولید آن نیاز به فضای خیلی خاصی ندارد و در هر زمان و هر شرایطی قابل تولید می باشد. این موضوع موجب شده که در زمانهای مختلف و شرایط اقتصادی متفاوت همچنان پابرجا و استوار بوده و به حیات خود ادامه دهد. صنایع دستی می‌تواند هم حالت کارگاهی و هم حالت خانگی داشته باشد. صنایع دستی قابلیت استقرار در شهر و روستا را دارد و بدون نیاز به تکنولوژی پیشرفته بیشتر متکی به متخصص‌های بومی و سنتی است. قسمت اعظم مواد اولیه مورد مصرف آن از داخل کشور و به صورت محلی قابل تهیه و تامین است.
افزون بر این، صنایع دستی دارای ویژگی‌های هنری و مصرفی به صورت همزمان بوده و در مجموع میتوان آن را یک «هنر – صنعت» نامید. چرا که هم ویژگی‌های یک صنعت را داراست و هم ضمن برخورداری از خصوصیات هنری، هنر محض محسوب نمی‌شود. صنایع دستی به پشتوانه کارآیی‌های مصرفی‌اش و از آنجا که قابلیت تولید و تکرار دارد بیشتر جزو گروه هنرهای کاربردی قرار می‌گیرد.
بدون شک صنایع دستی شاخص‌ترین هنر سنتی ایران است و در این میان شهر اصفهان به عنوان پایتخت صنایع دستی ایران شناخته میشود. در حال حاضر در ایران بیش از ۱۰۰ گونه انواع صنایع دستی وجود دارد که این تنوع در دنیا قابل توجه است. هر چند بسیاری از انواع رشته‌ها در حال حاضر نیاز به حمایت و توجه بیشتری دارند، اما در حال حاضر عمده فعالان این حوزه را زنان تشکیل می‌دهند و در برخی مناطق با وجود بحران آب، به عنوان معیشت جایگزین به آن پرداخته میشود.
طبقه بندی انواع صنایع دستی ایران
با توجه به تاریخ کهن و فرهنگ غنی ایران زمین همواره کشور ما مهد بسیاری از نوآوری ها و پیشرفت های علمی و صنعتی بوده است. ایران دارای صنایع دستی کهن بسیاری است. به دلیل وسعت و گستردگی این شاخه‌ها، قابل تقسیم به زیرشاخه‌های متعددی است که نشان از گوناگونی و بالندگی سطح هنرهای سنتی و ریشه داشتن آن در تاریخ غنی ایران دارد. به این ترتیب شکل آشنایی و شناخت صحیح صنایع دستی کشور ایران و درک جایگاه و موقعیت آن و همچنین بررسی سیر تحول این صنایع از گذشته تا به حال، امری حیاتی و ضروری در حفظ و ادامه روند توسعه این هنر است. در یک دسته بندی کلی میتوان صنایع دستی ایران را در دسته های زیر جا داد:
- صنایع دستی فلزی
- صنایع دستی چوبی و حصیری
- صنایع دستی سنگی
- صنایع دستی چرمی
- صنایع دستی بافتی، پارچه و رودوزی
- هنرهای تجسمی
- صنایع دستی شیشه و آبگینه
- صنایع دستی سفال، کاشی و چینی
- فرش و قالی دستبافت
- زیور آلات
- آلات موسیقی
تاریخچه صنایع دستی فلزی در ایران
با توجه به اهمیت و ماندگاری بالای فلز صنایع دستی فلزی یکی از مهمترین بخش های صنایع دستی ایران را به خود اختصاص داده است. صنایع دستی فلزی به تولیداتی گفته می شود که با استفاده از ابزار های مختلف فلزی و دستی به ایجاد فرم و نقوش سنتی بر روی انواع فلزاتی مانند : آهن ، فولاد ، برنج ، طلا ، نقره ، مس ، برنز و … پرداخته می گردد .
فلزکاری و هنرهای مرتبط با آن، از کهن‌ترین روزگاران تا دوران معاصر، آثار ارزشمندی را همچون مفرغینه‌های لرستان، زيورآلات و جام‌های هخامنشی، بشقاب‌های نفيس زرين و سيمين سامانی، آثار بی‌نظیر دوران اسلامی، مفرغ‌ها و مشبک‌کاری‌های بی‌همانند و ضریح‌های پر جلوه و با ابهت اماکن متبرکه را ارائه کرده است.
آثار فلزی بر اساس نوع ساخت آنها به بخش های مختلفی تقسیم می شوند. همچنين تزيينات گوناگونی بر هريک از آنها انجام میشود که روش‌های مختلفی دارند.
قلمزنی، طلاکوبی، ملیله‌کاری، فیروزه کوبی، حکاکی، قفل و یراق سازی، زیورآلات سازی، چاقوسازی، ميناکاری و ساخت ضريح و درهای اماکن متبرکه از انواع هنرهای فلزی هستند که برخی از آنها روش ساخت و تزيين تلفيقی دارند مانند زیورآلات سازی ضريح و درب‌های اماکن متبرکه. نخستين اشياء فلزی ساخته شده شامل اشياء کوچک مسی چکش‌کاری شده‌ای است که به نيمه اول هزاره چهارم ق.م تعلق دارد. شوش يکی از سرزمین‌های باستانی است که از آن آثار فلزی بسياری چون ادوات و سلاح‌های مسی به دست آمده است.
در حدود ٢٥٠٠ تا ١٥٠٠ ق.م عصر مفرغ آغاز میشود. از آثار اين دوره در ناحيه حسنلو واقع در شمال غرب ايران نمونه‌های فراوانی به دست آمده است. همچنين آثار و اشياء مفرغی بسياری از جمله لگام اسب، تبر، سرنيزه، روکش تيردان، بخوردان و… از لرستان به دست آمده که متعلق به هزاره اول پيش از ميلاد است. اين اشيا دارای تزييناتی با نقش حيوانات افسانه‌ای، نقش تلفيقی انسان و حيوان هستند که هم‌اکنون زینت‌بخش موزه‌های داخلی و خارجی است. در هزاره اول ق.م آثار فلزی دارای اعتبار خاصی بوده که میتوان به آثار ارزشمند مارليک اشاره کرد.
يکی از مهمترین نمونه‌های فلزکاری در دوران هخامنشی ظرفی زرين با يک جفت دسته به شکل بز کوهی بالدار است که از آثار برجسته و با ارزش فلزی دوران هخامنشی به شمار می‌رود .همچنين جام‌های زيبای موسوم به تکوک (ريتون) است. از ديگر کاربردهای فلز ضرب سکه است که از دوران هخامنشی رواج داشته و در روند تاريخی دچار تحولات بسياری شده است. همچنين ساخت زيورآلات همواره از اهميت خاصی برخوردار است که حداقل از هزاره دوم پيش از ميلاد در ايران مرسوم بوده که به صورت استفاده از فلزات گران‌بها و سنگ‌های قيمتی به کار برده می‌شد.
در تکامل اين هنر به هنر ملیله‌کاری نيز بايستی اشاره کرد که قدمت آن هم به احتمال به دوره ماد و هخامنشی برمیگردد که از مفتول‌های طلايی و نقره‌ای استفاده می‌کردند.
همانطور که اشاره شد ساخت ظروف از فلزات قیمتی در دروه هخامنشیان و ساسانیان پیشرفت زيادی داشته است. از معروف‌ترین ظروف فلزی دوره ساسانی میتوان به «جام خسرو» اشاره کرد. با ظهور اسلام تا مدت‌ها مفرغ (برنز) جانشين طلا و نقره شد و فلزکاران با بهره‌گیری از اين آلياژ به ساخت ظروفی از قبيل سينی، ابريق و آبخوری به اشکال جانوری و پرندگان ادامه دادند. با به قدرت رسيدن سلجوقيان در شرق ايران دوران درخشان فلزکاری اسلامی آغاز میشود. در اين دوره اکثر ظروف نقره‌ای (به ويژه ساخته شده در سده‌های پنجم و ششم هجری) از ارزش‌های خاصی برخوردار است.
همچنين ميناکاری نيز در اين دوره مرسوم میشود. همراه با آثار مفرغی آثار نفيسی پديد می‌آید. فلزکاران ايرانی در ساخت مشبک‌کاری و ظروف مشبک نيز به مراتب بالايی دست يافتند و با مهارت ظروفی نظير شمعدان و عود سوز ساختند که به شکل حيوانات و پرندگان ساخته شده است. مفرغ کاری با ترصيع نقره و مس نيز در قرن‌های پنجم و ششم هجری از اهميت و اعتبار خاصی برخوردار شد و فلزکاران ترصيع اشياء مفرغی را با ساير فلزات تکميل کردند.
مرصع‌کاری اشياء برنجی و مفرغی در دوره صفويه رونق مجدد می‌گیرد و ظروف مسی اغلب سفيدگری میشود تا به شکل نقره جلوه کند، ضمن آنکه آهن و فولاد نيز در ساخت اشياء فلزی و تزيين آنها نيز به کار می‌رفت. فلزکاران دوره صفويه در استفاده و کاربرد آهن و فولاد مهارت بسيار پيدا کردند و آثار بسيار عالی از جمله کمربند، لوحه و نشان ساختند.
در پايان دوره صفويه به بعد به تدريج شاهد از رونق افتادن فلزکاری در ايران هستيم، به گونه‌ای که آثار فلزی دوره‌های افشاريه، زنديه و قاجار به هيچ وجه قابل مقايسه با آثار ارزشمند آثار فلزی از سده پنجم تا يازدهم ميلادی نيست. از نمونه‌های جالب و قابل ذکر دوره قاجاريه آثار قلمزنی شده متعددی است که بر درهای امامزاده‌ها و ديگر اماکن مقدس ساخته و پرداخته شده است.
مهمترین جلوه اشياء قلمزنی شده در اين دوران در نقش‌های غیر اسلیمی مانند گله‌ای درهم پيچيده با تصاوير پرندگان و حيوانات، نقش گل‌ها و تاک‌های درهم پيچيده و مشبک‌کاری شده است. همچنين از سده دوازدهم به بعد آثار ميناکاری شده و مليله وجود دارد که نمونه‌های مناسب و جالب توجهی هستند. امروزه با احيای روش و اسلوب‌های فلزکاری گام نوينی در احياء و حفظ شیوه‌های کهن برداشته شده که آن هم به همت استادان بزرگ اين عرصه در روزگار ماست.
انواع مختلف صنایع دستی فلزی
این هنر شامل رشته های زیر می باشد :
- احجام فلزی سنتی
- قلمزنی
- افزار فلزی
- کوفته گری ( طلا کوبی روی فولاد و … )
- جُنده
- گرگور بافی
- چاقو سازی
- مسگری
- چلنگری
- مشبک فلز
- حکاکی روی فلز
- ملیله سازی
- دواتگری
- مینای خانه بندی ( پنجره ای یا مشبک )
- زمودگری
- مینای مرصع
- ضریح سازی
- مینای نقاشی
- علامت سازی
- ورشو سازی
- قفل سازی
- طلا کوبی روی فولاد
- زیور آلات سنتی
صنایع دستی فلزی در یک دسته بندی کلی از لحاظ نوع فلز استفاده شده در ساخت محصول به دسته های زیر تقسیم می شوند:
- صنایع دستی برنجی
- صنایع دستی مسی
- صنایع دستی نقره کاری
- صنایع دستی فولادی
صنایع دستی برنجی
از ترکیب فلزات با یکدیگر، آلیاژ به دست می‌آید. یکی از آلیاژهای مهم که به ویژه در فلزکاری کاربرد زیادی دارد آلیاژ برنج است که از ترکیب مس و روی به دست می‌آید. در گذشته این فلز شناخته شده بوده و در زمانی که انسان هنوز فلز روی را نمی‌شناخت با ذوب کردن مس همراه با کالامین( سنگ معدن) برنج تولید می‌کرد. ذوب کردن، شکل دادن، قالب زدن، پرس کردن، نوردکردن، چکش خواری و خواص مکانیکی این فلز، مناسب است. این ویژگی‌ها ساختن بسیاری از اشیا و قطعات را امکان‌پذیر می‌سازد. به دلیل قیمت پایین برنج، از این فلز در کارهای صنعتی نیز استفاده میشود.
به طور کلی برنج دو نوع است: 1. برنج معمولی 2. برنج مخصوص. برنج مخصوص علاوه بر مس و روی حاوی فلزات دیگر است به همین دلیل سختی، استحکام کششی و مقاومت آن از برنج معمولی بیشتر است. در برنج‌های معمولی نسبت وزنی روی به مس یک به دو است. زیرا خواص تورق، مفتول شدن و مقاومت کششی آنها زیاد میشود.
از برنج‌های معمولی برای لحیم‌کاری، روکش‌کاری، ساختن پوکه فشنگ و قطعات ماشین‌های بافندگی استفاده میشود. رنگ برنج معمولا از سفید نقره‌ای تا زرد طلایی و زرد تند متمایل به قرمز متغیر است. البته هر چه مقدار روی در این آلیاژ بیشتر باشد، رنگ برنج بازتر و زردتر خواهد بود.
برنج ترکیبی آلیاژی از مس و روی است معمولاً ترکیب این آلیاژ با عناصر دیگر را برنز می‌گویند. گاهی اوقات نام عنصر آلیاژی به همراه برنز آورده میشود، برای مثال، برنز قلع‌دار یا برنز فسفردار. صدها نوع ترکیب گوناگون در هر یک از این گروه‌ها وجود دارد. آلیاژ برنج محکم تر ار مس و روی است و شکل دادن برنج بسیار راحت بوده و در برابر حرارت و خوردگی مقاوم میباشد. هر چقدر مقدار درصد روی بیشتر باشد، رنگ برنج نیز روشن ترخواهد شد. رنگ برنج از قرمز تیره تا زرد نقره ای متغیر است و رنگ آن به میزان روی در ترکیب بستگی دارد.
برنج از مدت‌ها پیش حتی قبل از تاریخ شناخته شده بوده، در آن زمان که انسان هنوز فلز روی را نمی‌شناخت با ذوب کردن مس همراه با کالامین (سنگ معدن فلز روی) برنج تولید می‌کرد.
برنج معمولاً قابلیت چکش خواری بیشتری نسبت به مس و روی دارد و دمای ذوب آن تقریباً بین ۹۰۰ تا ۹۴۰ درجه سلسیوس است. البته سختی و نرم بودن آن می‌تواند با تغییر نسبت مخلوط مس و روی تغییر کند. مس داخل برنج (از طریق اثر اولیگو دینامیک) خاصیت میکروبکشی به آن میدهد.
امروزه تقریباً ۹۰٪ از فلزات برنج بازیافت می‌شوند، چون فلز برنج خاصیت مغناطیسی کمی دارد و به راحتی میتوان آن را از فلزاتی که معمولاً با آنها مخلوط میشود جدا کرد. بدین ترتیب برنج جدا شده را دوباره بازیافت میکنند.
ویژگی‌های فلز برنج
برنج در برابر کدر و لکه دار شدن، مقاومت دارد و دیرتر اکسید میشود. مسِ داخل برنج خاصیت میکروبکشی به آن میدهد به همین خاطر از برنج به عنوان دستگیره و دیگر فلزات رایج در بیمارستان استفاده میکنند. این فلز مورد تأیید طب سنتی است و از این جهت بیشتر به‌شکل قاشق، سماور، کتری و قوری از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین از برنج در مغزی قفل‌ها به خاطر اصطکاک کم و در سازهای موسیقی به خاطر خاصیت آکوستیک استفاده میشود. در تولید زیورآلات، ظروف قلمزنی و دکوراسیون، فلز برنج بسیار مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است.
راه‌های تشخیص فلز برنج از مس
همانطور که اشاره شد آلیاژ برنج از فلز مس و روی ساخته شده است. رنگ برنج از رنگ مس به حدی متفاوت است که تشخیص آنها به راحتی صورت می‌گیرد. اما ممکن است در شرایطی تشخیص این دو فلز دشوار باشد. مثلا در مواردی که برنج حاوی مقادیر بالایی از آلیاژ مس است. یکی از راه‌های تشخیص این است که فلزی را که در دست دارید را در ابتدا خوب تمیز کنید به‌طوری که هیچگونه آلودگی روی سطح آن باقی نماند. در ادامه آن را در زیر یک نور مستقیم قرار دهید. رنگ مس خالص، قرمز متمایل به قهوه‌ای است، اما برنج طیفی از رنگ‌های زرد دارد. نسبت‌های مختلف این فلزات رنگ‌های مختلف تولید می‌کند. اما رایج‌ترین رنگی که از برنج وجود دارد رنگ زرد یا زرد _ قهوه‌ایست که بیشتر به برنز شباهت دارد.
مقایسه رنگ در فلز مس و آلیاژ برنج
در بعضی از برنج‌ها درصد مس بیشتر است این مسئله باعث میشود که برنج به رنگ نارنجی یا قرمز یا قرمز متمایل به قهوه‌ای دیده شود. این نوع آلیاژ معمولاً در ساخت جواهرات، دکوراسیون و ساخت لوله به‌کار می‌رود. معمولاً در تشخیص این نوع از آلیاژ از برنج با مس دچار تردید خواهید شد.
یکی از نکات دیگری که در تشخیص این دو فلز وجود دارد اینست که زمانی که رنگ فلز بیشتر به سمت نارنجی، زرد و طلایی باشد نشانه آنست که فلز برنج است نه مس. همچنین اگر فلز دارای مقادیر بالایی از روی باشد می‌تواند به رنگ طلایی روشن، زرد متمایل به سفید و یا خاکستری دیده شود. اما باید این نکته را خاطر نشان کنیم که این آلیاژ بسیار نادر است و اگر هم کاربردی داشته باشد بیشتر در زمینه جواهرسازی کاربرد دارد.
یکی دیگر از راه‌های ساده در تشخیص مس از برنج، آزمون سختی فلز است. درست است که برنج آلیاژی از مس است، اما از مس سخت‌تر است. بنابراین کافیست با ضربه‌ای تشخیص دهید فلزتان مس است یا برنج.
از میان انواع مهمترین محصولات صنایع دستی برنجی می توان به موارد زیر اشاره نمود که در بین مردم بیشترین اقبال را دارد. و هر یک از این محصولات به گونه ای با آداب و رسوم و سنن کشور ما پیوند خورده اند.
- سماور زغالی برنجی
- ظروف برنجی روکش نقره
- تنگ شاخدار برنجی
- شربت خوری
- آفتابه لگن
سماور زغالی برنجی
سَماوَر به روسی: (Самовар) وسیله‌ای معمولاً فلزی است که برای آماده کردن چای به منظور نوشیدن بکار می‌رود. این ظرف دارای یک مخزن آب است که برای آماده کردن چای و موارد دیگر می باشد و همواره در حال جوشیدن نگهداشته میشود. سماور یک عبارت روسی به معنی «خود جوش» و مرکب از دو واژه Cam به معنی خودش وVar به معنی پختن میباشد.
تاریخچه سماور در ایران
در دوره صفویه ابتدا قهوه به عنوان یک نوشیدنی وارد ایران شد و در زمان شاه عباس اول، مصرف آن در دربار و برای پذیرایی از مهمانان معمول شد و آبدارخانه‌هایی به همین منظور دائر گردید. در همین زمان در بیشتر شهرهای بزرگ ایران قهوه‌خانه‌های متعددی دائر گردید که محل سرگرمی و میعادگاه شاعران، هنرمندان و اهل دل بود. به مرور زمان قهوه‌خانه در شمار یکی از واحدهای معتبر صنفی درآمد و قهوه چی‌گری یکی از شغلهای رسمی و شناخته شده در جامعه گردید. اغلب این مراکز را قهوه چیانی می‌گرداندند که از پهلوانان و لوطیان و جوانمردان یا معتمدان یا ریش سفیدان محله به‌شمار می‌رفتند.
مؤلف تذکره الملوک در بیان مشاغل دوره صفویه از صاحب جمع قهوه‌خانه نام برده و نوشته‌است که قهوه دانهای طلا، نقره، مس، قرا آفتابه، قهوه بریان، پیاله و سینی تحویل مشارٌ‌الیه می‌شده همچنین برای وی مواجبی نیز تعیین می‌نمودند.
قهوه چی باشی به کسی گفته میشود که قهوه‌خانه یا آبدارخانه دربار را می‌گرداند و در دوره قاجار منصب قهوه‌چی باشی‌گری را فقط به خدمتگزاران صدیق و وفادار و معتمد خود اعطا می‌کردند.
در آغاز احتمالاً از سماور زغالی برنجی برای تهیه قهوه استفاده می‌شده‌است، اما بعدها که چای وارد ایران شد از آن برای آماده کردن چای نیز استفاده گردید.
اولین سماور ساخت روسیه در شهر تولا (Tula) در تاریخ ۱۸۲۰ میلادی ساخته شد، بعدها این شهر به عنوان مرکز تولید سماور روسیه مشهور گردید و تا تاریخ ۱۹۰۰ میلادی چهل کارخانه سماورسازی در آن فعالیت داشت. برخی از سماورهای روسی دارای مهرهایی به صورت منفرد یا مزدوج می‌باشند. این مهرها که اغلب دارای دارای تاریخ هستند نشان دهنده این است که کارخانه سازنده در نمایشگاه‌های برگزار شده در سال‌های مختلف امتیازهایی از طرف حکومت وقف کسب نموده و مهر مورد نظر به نوعی مشخص‌کننده کیفیت و اهمیت کالا بوده‌است.
برای اولین بار سماور در دوره سلطنت شاهرخ نوه نادر شاه افشار وارد ایران شد و تا پایان دوران صدارت امیر کبیرکه وی صنعتگران ایرانی را به ساخت سماور تشویق کرد این وسیله از کالاهای وارداتی بود.
در اواخر دوره ناصرالدین شاه قاجار که نوشیدن چای عمومیت یافته بود، صنعت سماورسازی در شهرها و روستاها و در میان عشایر رونق گرفت و دواتگران در ابتدا ابزار کتابت را می‌ساختند، از آن پس انواع سماور و وسائل مربوط به آن مانند جام یا لگنچه و پارچ می‌ساختند.
گاهی سماور توسط ورشو سازان ماهر با آلیاژ نیکل و نقره ساخته می‌شد که همزمان با آن اسباب و وسائل تفننی برای نوشیدن چای نیر ابداع شد.
روش استفاده از سماور زغالی
تقریبا همه ما سماور گازی و برقی را دیده ایم؛ شاید سماور زغالی هم دیده باشیم اما استفاده از سماور زغالی برنجی را کمتر کسی از نسل جوان به خاطر دارد و فقط سماورهای زغالی برای تزیین و دکور استفاده میشود. کافیست سماور را از پایه جدا کنید داخل تنوره ذغال ریخته و سماور زغالی برنجی را روی اجاق گاز بگذارید و بعد از 3 دقیقه ذغالها گداخته می شوند سماور را روی پایه خود سوار کنید و مقدار کمی ذغال دیگر خام داخل تنوره بریزید و دودکش آن را روی باد گیر قرار دهید و منتظر جوش آمدن آب باشید در صورت نبود اجاق گاز میتوان زغال خام را داخل تنوره قرار دهید و اندکی ژل آتش زا به داخل تنوره روی ذغالها ریخته سپس با کبریت مشتعل کنید.
نکات مهمی در انتخاب و خرید سماور زغالی باید به آن توجه نمایید:
برای خرید هر نوع وسیله ای لازم است یک سری موارد مهم در نظر گرفته شود که سماور ذغالی هم از این قاعده مستثنی نیست. مهمترین نکاتی که در خرید سماور ذغالی باید به آن توجه کرد:
- میزان گنجایش سماور: گنجایش سماور با توجه به کاربرد آن مشخص میشود. مثلاً تعداد اعضای خانواده و یا استفاده آن برای مراسم های مختلف مورد توجه قرار می‌گیرد.
- نوع کاربرد آن: در زمان خرید سماور باید به این نکته توجه کرد که از این سماور برای چه منظوری استفاده می شود. مثلا برای جوشاندن آب یا جنبه تزیینی.
- نوع جنس بدنه و آلیاژ به کار گرفته شده در آن: در حال حاضر آلیاژی که در تولید سماور به کار گرفته می شود تنوع بالایی دارد. به طور مثال مس، استیل، برنج و…
- نوع سوخت سماور: سماور ها از لحاظ سوخت نیز شامل سماور گازی، نفتی، برقی و زغالی می شوند.
- کیفیت دستگیره: توجه به جنس دستگیره ضرورت دارد و مقاومت دستگیره در حین استفاده از آن مهم می باشد.
- ضخامت کف سماور: افزایش ضخامت کف سماور موجب افزایش طول عمر و ماندگاری سماور می شود.
- توجه به جنس دستگیره سماور: به علت اینکه بخار آب جوش می تواند دستگیره سماور زغالی را داغ کرده و سبب سوختن دست شود، بنابراین چوبی بودن دستگیره اهمیت می یابد.
- در سماور های گازی نکته قابل توجه ترموکوپل است، زیرا که وظیفه آن قطع جریان گاز و جلوگیری از پخش شدن آن در فضا در زمان قطع شدن و یا آسیب به شلنگ گاز است. سماور هایی که بدنه آن از جنس برنج ساخته شده است در زمان جوش آوردن، آب را تصفیه کرده که از این نظر اهمیت دارند. این نوع دارای عمر ماندگاری کوتاه و مقاومت پایینی هستند، لیکن سماور های از جنس استیل طول عمر بیشتر و مقاومت بالاتری دارند.
- قیمت سماور: مهمترین نکته قابل توجه در خرید سماور است که بایستی در خرید مورد توجه قرار گیرد. یکی از فروشگاه های معتبر در زمینه فروش سماور زغالی برنجی وب سایت هنرظریف است که در آن انواع سماورهای زغالی، گازی و برقی با کیفیت بالا و قیمت به صرفه عرضه شده است.
- علاوه بر این، موارد دیگری را نیز در هنگام خرید باید مد نظر داشت که شامل: داشتن ضمانت و خدمات پس از فروش، داشتن کیفیت بالا، توجه به نشان استاندارد و برچسب انرژی سماور، توجه به قیمت آن و برند سماور و…
روش های تمیز و براق کردن سماور زغالی برنجی
هر نوع فلزی در صورتی که به مراتب مورد استفاده قرار بگیرد بعد از مدتی درخشندگی و جلای اولیه خود را از دست می دهد که ظروف برنجی هم بعد از مدتی در آشپزخانه به دلیل جذب چربی حاصل از پخت و پز و گرد و غبار کدر می شوند که خوشبختانه برای رفع این مشکل روش های گوناگونی وجود دارد که باز هم درخشندگی سماور زغالی را به دست بیاوریم اما باید در نظر داشت که از هر ماده شوینده برای شستن ظروف برنجی نباید استفاده شود زیرا ممکن است برخی از این مواد آسیب جدی به بدنه سماور وارد کنند. که برخی از این روش ها برای تمیز کردن سماور زغالی برنجی عبارتند از:
استفاده از رب گوجه فرنگی یا سس کچاپ
برای برق انداختن سماور زغالی برنجی خود، کافیست رب گوجه فرنگی رقیق یا سس کچاپ را روی آن بمالید و پس از یک ساعت سماور زغالی برنجی خود را آب کشی کنید سپس در آخر با یک دستمال آن را خشک کنید.
استفاده از آرد و سرکه سفید
درون یک ظرف مقداری آرد و نمک و سرکه سفید بریزید تا شکل خمیری بدست آید، سپس اجازه دهید این خمیر به مدت یکساعت روی بدنه خارجی سماور زغالی بماند و بعد از اتمام زمان مورد نظر ظرف را بشویید و خشک کنید.
مزایای استفاده از سماور زغالی
- این ظروف در ازبین بردن بیماری های گوارشی و پوستی تاثیر زیادی دارد
- دارای خاصیت ضد میکروبی میباشد
- فرماندهی درست سلولهای مغز را سبب میشود
- همچنین میدانید که کمبود روی و مس در بدن سبب مشکلات زیادی میشود با توجه به این نکته که برنج آلیاژی از مس و روی است استفاده از این آلیاژ سبب جلو گیری از بروز بسیاری از بیماری ها میشود
برخی از این بیماری ها:
- زخم های متعددی در پوست به وجود میاید
- زخم های ایجاد شده در پوست با تاخیر بهبود پیدا میکنن
- سبب کاهش اشتها میشود
- در حس چشایی و بویایی اختلال به وجود میاید
- در هنگام تاریکی و شب فرد دچار اختلال دید میشود
- سبب تورم قرنیه میشود
- تمام بیماری ها در یک شخص ممکن است ظهور پیدا نکند و بستگی به میزان کمبود مس در بدن او دارد.با مصرف ظروف برنجی به راحتی میتوان از بروز این ها جلوگیری کرد.
ظروف برنجی قلمزنی و ظروف برنجی قلمزنی روکش نقره
قَلَم‌زنی در معنای لغوی ، از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج می آید در تعریفی دیگر ، به وجود آوردن خطوط و نقوش از طریق قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی می باشد. قلمزنی یکی از رشته‌های پرطرفدار هنرهای سنتی ایران می باشد که در دسته‌بندی هنرها ، در رده هنرهای ساختگی و در گروه فلزکاری قرار می گیرد. قلم زنی با قدمت چندین هزار ساله ای که دارد؛ در دوران هخامنشیان مرسوم شد و در دوره ساسانیان به اوج شکوفایی خود نزدیک شد.
هنر قلمزني سوابق ممتد و طولاني دارد. اين هنر گرانمايه و زيبا كه بيانگر فرهنگ و تمدن قوم ايراني است ابتدا به صورت حجاري در بدنة كوهها و روي سنگهاي ساختماني كاخهاي پادشاهان و بناهاي تاريخي و حتّي در دوران غارنشيني ديده شده است. بعدها هنر حجاري، تبديل به حكاكي و سپس قلمزني گرديده و نقوش و تصاوير از روي سنگهاي ساختمانها و بدنه كوهها به روي سنگهاي قيمتي مخصوصاً عقيق منتقل گرديد و «حكاكي» ناميده شد. عاقبت فلزات از جمله طلا و نقره و مس و برنج و فولاد زمينه اصلي اين نقوش و خطوط زيبا و دلپسند قرار گرفته و هنر «قلمزني» نام گرفت.
لفظ «قلمزني» معناي متعددي دارد. اين لغت در فرهنگ معين چنين معنا شده است: «نويسندگي، نقاشي و يكي از هنرهاي زيبا است و آن ايجاد نقوش جانوران و گياهان و طرحهاي مختلف است بر روي نقره يا فلزات ديگر. در هنگام عمل، استاد به وسيله قلمي فلزي و يا منقاش نوك تيز فولادي كه داراي دسته‌اي چوبي است كار مي‌كند. دكتر معين پس از اين تعريف، اين بيت را از «زلالي» آورده است:
به طرح خويش حيرت زند دست كه از هيچش قلمزن نقش چون بست
علاوه بر سماورهای برنجی استفاده از هنر قلمزنی بر روی ظروف برنجی نیز بسیار متداول است. استادکار قلمزن انواع نقوش اسلیمی، گل و مرغ و … را با ظرافت هر چه تمامتر بر روی ظروف برنجی پیاد می کند این امر موجب می شود زیبایی این ظروف چندین برابر گردد. هم اکنون برای قلمزنی در وهله ی اول ، داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر میکنند تا سروصدای قلم کمتر گوش را آزار می دهد . همینطور هنرمند باید مانع از سوراخ شدن ظرف در زمان کار شود و بعد نقش مورد نظر را روی ظرف ترسیم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف ثابت می کنند و با چکش بر قسمت انتهایی قلم می‌کوبند تا شیارها و نقش‌ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شده و پدید آیند.
عوامل موثر در تعیین ارزش یک محصول صنایع دستی قلمزنی:
قیمت یک کار قلمزنی در درجه اول به جنس فلز آن بستگی دارد. نقره از برنج و برنج از مس گران‌تر است. در درجه دوم به نوع نقوش و ظرافت آن بستگی دارد. هرچه نقوش ریزتر و پرکارتر باشد، قیمت اثر را بالاتر می‌برد؛ در ضمن نقوش انسان – و به‌ویژه چهره – به دلیل سختی ساختش گران‌تر است.
در درجه سوم امضای بعضی از اساتید رشته قلمزنی روی اثر، قیمت آن را بالا می‌برد و این به معنای ظرافت و تخصص این افراد روی کار است.
آبکاری ظروف برنجی قلمزنی
آبکاری ظروف یکی از با کیفیت ترین و پر طرفدارترین نوع آبکاری ظروف است که استفاده از آن در بین مردم بسیار رواج دارد. آبکاری نقره را عمدتا در صنعت جواهر سازی مورد استفاده قرار می دهند. علت این امر نیز قیمت مناسب تر نقره در مقایسه با طلا و رودیوم می باشد. اما این نوع آبکاری را در پوشش دهی ظروف نیز به وفور به کار می برند. پوشش حاصل از نقره بسیار براق بوده و در برابر شرایطی نظیر تیره شدن و اکسیداسیون مقاومت بسیار چشمگیری از خود به نمایش می گذارد. ضمن اینکه همانگونه که پیش تر اشاره کردیم، قیمت این نوع آبکاری بسیار به صرفه است.
آبکاری نقره ظروف غالبا بر روی ظروفی از جنس مس، برنج و نیکل استفاده می گردد. این روش در میان ظروف مسی به دلیل رواج استفاده بسیار متداول تر است. جالب است بدانید بسیاری از ظروف تزیینی و دکوری را ابتدا از جنس مس تولید نموده و سپس سطح آن ها را با به کارگیری لایه ای از نقره روکش دهی می نمایند. بدین ترتیب آبکاری ظروف نقره موجب پدید آمدن ظروفی زیبا با قیمتی مناسب خواهد شد.
لازم به ذکر است که آبکاری نقره را علاوه بر زمینه ظروف و جواهرات در پوشش دهی قطعات الکترونیکی نیز به کار می برند. علت این امر ریشه در هدایت الکتریکی چشمگیر و مقاومت بی نظیر نقره در برابر خوردگی دارد.
حال شاید این سوال ذهنتان را به خود مشغول کرده باشد که آبکاری ظروف با استفاده از فلز نقره چگونه انجام می شود؟
ظرف مورد نظر به منظور انجام آبکاری نقره می تواند جنس مسی، نیکلی، برنجی و… داشته باد. در نخستین مرحله ظرف مورد نظر را در محلول الکترولیت شناور ساخته و سپس با به کارگیری جریان برق مستقیم زمینه رسوب یون های نقره موجود در محلول بر روی سطح ظروف را فراهم می سازند. در گام بعدی قطعه مورد نظر را از محلول خارج نموده و پس از این که آن را با استفاده از آب به خوبی پوشش دادند، ظرف آبکاری شده را تمیز و پولیش می کنند.
آفتابه لگن برنجی
آفْتابه لَگَن، وسیلۀ شستن دست، پیش و پس از صرف غذا، در مجالس میهمانی و خانواده‌های اعیان و اشراف که در گذشته رواج داشت. این وسیله که از مس یا برنج ساخته شده، شامل دو جزء آفتابه و لگن است؛ آفتابه ظرفی است که در آن آب می‌ریزند و لگن تشتی است که دست را در آن می‌شویند. صرف‌نظر از آفتابۀ «آفتابه لگن»، «اِبریق» یا «لولْهَنگ» نامهای دیگر آفتابه است؛ ابریق یا لولهنگ در مستراح به کار می‌رود وکهن‌‌ترین نوع آفتابه از جنس سفال است.
آفتابه ظرفی فلزی است، لوله‌دار، با دسته که با آن آب روی دست می‌ریزند و دست و رو را می‌شویند. آفتابه را «آبریز» و «آبدستان» هم گفته‌اند. آفتابه‌هایی که برای شست‌و‌شو در مستراحها استفاده می‌شد، از مهمترین ابزار و اسباب خانه به‌شمار می‌رفت. معمولاً آفتابه‌ها را در زمستانها روی آتش و در تابستانها جلو آفتاب می‌گذاشتند تا آب درون آنها گرم شود. آفتابه شامل بدنه یا مخزن، لوله، دستگیره و درپوش است که در اشکال مختلف (پهن، گرد و گردن باریک) ساخته می‌شده است.
مسگرها آفتابه لگن را براساس شکل ظاهری می‌شناسند و معرفی میکنند: آفتابۀ دو ترک یا تخت و پهن، آفتابۀ ۴ ترک با گردنی دراز، آفتابۀ ۶ ترک و ۶ زاویه که هر زاویه یک ترک را شکل میدهد، و آفتابۀ گرد و معمولی. لوله و دستگیرۀ دیگر آفتابه‌ها نیز به شکل مار و اژدها ست. معمولاً سر و دهان مار یا اژدها در حالت باز، به جای سر لوله و یا انتهای پایین دستگیره قرار می‌گیرد و به بدنه متصل میشود. درپوش آفتابۀ مدور نیز مخروطی‌شکل است.
آفتابه لگن ها از لحاظ جنس، شکل ظاهری، طرح و نقوش روی بدنه متفاوت هستند. شکل، طرح و نقوش روی بدنه حکایت از منزلت و پایگاه اجتماعی و نیز وسع مالی صاحب آن دارد. آفتابه‌های اعیانی، بزرگ‌تر و دارای طرح و نقوش مجلل‌تر است. خطوط و اشکال هنری، گل و بوته، مناظر شکارگاهی و تصاویر انسانی و حیوانی از تزیینات خاص آفتابه لگن است که به شیوۀ قلمزنی حکاکی شده‌اند
آفْتابه لَگَن، وسیلۀ شستن دست، پیش و پس از صرف غذا، در مجالس میهمانی و خانواده‌های اعیان و اشراف که در گذشته رواج داشت. این وسیله که از مس یا برنج ساخته شده، شامل دو جزء آفتابه و لگن است؛ آفتابه ظرفی است که در آن آب می‌ریزند و لگن تشتی است که دست را در آن می‌شویند. صرف‌نظر از آفتابۀ «آفتابه لگن»، «اِبریق» یا «لولْهَنگ» نامهای دیگر آفتابه است؛ ابریق یا لولهنگ در مستراح به کار می‌رود وکهن‌‌ترین نوع آفتابه از جنس سفال است.
آفتابه ظرفی فلزی است، لوله‌دار، با دسته که با آن آب روی دست می‌ریزند و دست و رو را می‌شویند. آفتابه را «آبریز» و «آبدستان» هم گفته‌اند. آفتابه‌هایی که برای شست‌و‌شو در مستراحها استفاده می‌شد، از مهمترین ابزار و اسباب خانه به‌شمار می‌رفت. معمولاً آفتابه‌ها را در زمستانها روی آتش و در تابستانها جلو آفتاب می‌گذاشتند تا آب درون آنها گرم شود. آفتابه شامل بدنه یا مخزن، لوله، دستگیره و درپوش است که در اشکال مختلف (پهن، گرد و گردن باریک) ساخته می‌شده است.
مسگرها آفتابه لگن را براساس شکل ظاهری می‌شناسند و معرفی میکنند: آفتابۀ دو ترک یا تخت و پهن، آفتابۀ ۴ ترک با گردنی دراز، آفتابۀ ۶ ترک و ۶ زاویه که هر زاویه یک ترک را شکل میدهد، و آفتابۀ گرد و معمولی. لوله و دستگیرۀ دیگر آفتابه‌ها نیز به شکل مار و اژدها ست. معمولاً سر و دهان مار یا اژدها در حالت باز، به جای سر لوله و یا انتهای پایین دستگیره قرار می‌گیرد و به بدنه متصل میشود. درپوش آفتابۀ مدور نیز مخروطی‌شکل است.
آفتابه لگن ها از لحاظ جنس، شکل ظاهری، طرح و نقوش روی بدنه متفاوت هستند. شکل، طرح و نقوش روی بدنه حکایت از منزلت و پایگاه اجتماعی و نیز وسع مالی صاحب آن دارد. آفتابه‌های اعیانی، بزرگ‌تر و دارای طرح و نقوش مجلل‌تر است. خطوط و اشکال هنری، گل و بوته، مناظر شکارگاهی و تصاویر انسانی و حیوانی از تزیینات خاص آفتابه لگن است که به شیوۀ قلمزنی حکاکی شده‌اند .
کاربرد آفتابه لگن در جشنها و میهمانی ها
گرفتن آفتابه و لگن برای شستن دست و دهان، پیش و پس از غذا از رسمهای معمول و ازجمله آداب مهمان‌داری در ایران بوده است. در بیشتر متونی که در آن سخن از آداب سفره‌نشینی، میهمانی دادن و میهمانی رفتن به میان آمده، به گرداندن آفتابه لگن برای میهمانها توسط میزبان هم اشاره شده است. معمولاً در خانواده‌های اعیان، پیشخدمتها آب نیم‌گرم در آفتابه می‌ریختند و پیش و پس از غذا، آن را جلو میهمانها می‌گرفتند تا دست و دهانشان را بشویند، سپس دستمالی پاکیزه را به آنها می‌دادند تا دست و دهان را خشک کنند.
در زمان ناصرالدین شاه بیشتر خانمهای اعیان پیشخدمتهایی داشتند که معمولاً زنان و دخترانی بودند که برای کار و خدمت (کارگری)، به تهران می‌آمدند. عمدۀ کار این پیشخدمتها یا کلفتها، شستن دست و دهان خانمها در سر سفرۀ طعام بوده است. در دورۀ قاجار، در برخی از خانواده‌ها، زن خانه وظیفه داشت پس از جمع کردن سفره به دور از تشریفات، با آفتابۀ کوچک یا کتری، آب ولرم روی دست شوهرش بریزد.
در مجالس و محافل مختلف مانند عروسی، مجلس ترحیم و عزاداری و جز آنها نیز آداب شستن دست و دهان، پیش و پس از صرف طعام به کمک آفتابه لگن متداول بوده است که از‌جملۀ تشریفات و احترام به میهمانان به شمار می‌آمد. در این‌گونه مجالس دلاک یا سلمانی محل، خادم یا نوکر و در برخی مناطق یکی از کوچک‌ترین افراد خانواده، آفتابۀ آب سرد را پیش از خوردن غذا و آفتابۀ آب ولرم را پس از آن بر سر سفره می‌آورد و از بزرگ به کوچک آفتابه لگن را می‌گرداند.
در برخی از مناطق روستایی و شهری ایران در مراسم عروسی موسوم به «پاشوران» از آفتابه لگن استفاده میشود و کاربرد آن در شب زفاف است. معمولاً پس از اینکه داماد و عروس وارد اتاق حجله می‌شوند، آنها را کنار هم می‌نشانند، و یکی از زنان خانواده ساق پا یا دو شست پای عروس و داماد را روی هم می‌نهد یا به هم می‌بندد، سپس لگن را زیر دو شست نگه می‌دارد و با آفتابه کمی آب یا گلاب می‌ریزد و به اصطلاح پاها را می‌شوید؛ آن‌گاه داماد سکه‌ای به عنوان رونما در لگن می‌اندازد. در شاهرود داماد در اتاق حجله با آفتابه لگن وضو می‌گیرد تا نماز حاجت بخواند. در تهران کهن در رسم حنابندان با آفتابه لگنی نقش‌ونگاردار و زیبا حنای عروس را می‌شستند.
آفتابه لگن در امثال و حکم ایران زمین
از امثال معروف دربارۀ آفتابه لگن میتوان به «آفتابه لگن هفت دس (دست)، شام و ناهار هیچی (هیچ چیز)» اشاره کرد. «آفتابه و لولهنگ یک کار میکنند، اما موقع گرو گذاشتن قدر هریک معلوم میشود» یا «آفتابه خرج لحیم کردن» یا «آفتابه خرج لولهنگ کردن» در اشاره به تعمیر و مرمت وسیله یا شی‌ء کهنه و فرسوده با هزینۀ بالاست «آبکش به آفتابه میگه: دوسوراخه» در اشاره به عیب‌جویی از دیگران است «لولهنگش آب می‌گیرد» یا «لولهنگش اُوْ برمی‌دارد» در اشاره به ثروتمند شدن افراد. «با آفتابۀ زن نباید طهارت گرفت» در اشاره به چشم نداشتن به مال و ثروت زن است. «آفتابه اگر از طلا ست، باز جاش تو خلاس» در اشاره به اصالت و جوهر شخص است، نه جواهر. «کوزه‌گر کوزه ندارد، آفتابه‌ساز، آفتابه». «آفتابه لگن دود می‌کند، پیره‌زن شوهر می‌کند» در اشاره به اتفاقات و قضایای نادر است.
فرش و قالی دستبافت
تاریخچه قالی و فرش دستباف :
تاریخچه فرش و قالی به زمان انسان های نخستین برمیگردد. در آن زمان بیشتر از برگ دختان و پس از آن از پوست حیوانات به عنوان زیر انداز استفاده می کردند، اما رفته رفته و با پیشرفت نساجی فرش و قالی های دستباف، بافته شد. هدف اصلی استفاده از این فرش ها گرمی و راحت آن هنگام استراحت کردن افراد بوده است. نخ های مورد نیاز برای بافت این فرش ها از پشم های حیوانات و از رنگ های طبیعی برای رنگ کردن نخ های ریسیده شده استفاده می شد. این موضوع به پیشرفت این صنعت کمک های فراوانی کرد.
از قدیمی ترین فرش های گره دار فرش پازیریک است که در مغلوستان امروزی قرار دارد. اما پژوهش هایی که صورت گرفته نشان می دهد که این فرش با توجه به نقوش بافته شده در آن ایرانی است. علت اینکه چگونه این فرش به مغولستان رفته معلوم نیست اما این فرش را متعلق به ایران و زمان هخامنشی می دانند.
پس از ورود اسلام به ایران چون اعراب به هنر فرش بافی توجهی نداشتند و بیشتر به امور سفالگری می پرداختند این هنر دچار زوال شد. بعد از آن با روی کار آمدن خلفای اموی که تجمل پرست بودند دوباره این هنر رونق پیدا کرد و احیا شد.
قالی کلاسیک ایرانی و انواع آن :
بافت فرش و قالی کلاسیک ایرانی از دورانه صفویه آغاز شد. در آن زمان در شهر های تبریز ،گیلان ،اصفهان ،کاشان ، مشهد، کرمان، یزد و قره باغ استفاده از طرح در قالی ها رایج شد. کم کم ایران به بزرگ ترین صادر کننده فرش تبدیل شد.
انواع فرش ایرانی:
فرش بختیاری: این فرش در چهار محال و بختیاری بافته می شده است. فرش های بختیاری به دلیل نقوش زیبا و دوام بالا از محبوبیت بالایی برخوردار است. این استان به دلیل شرایط آب و هوایی و جغرافیایی خاص خود شرایط مناسبی برای بافت فرش ها و قالی ها دارد. فرش دستباف یکی از مهم ترین صنایع دستی انان محسوب می شود. بافت این فرش ها با نقوش بسیار زیبا توسط عشایر و روستاییان بختیاری انجام می شود.
فرش فارس: این هنر به دست زنان عشایر فارس و زنان روستایی آن انجام می شود. طرح و نقش این فرش ها از شادابی و زیبایی خاص برخوردار است. دارهای قالی که عشایر برای بافتن فرش ها استفاده می کنند به صورت افقی است. افقی بودن این دارهای قالی به دلیل راحتی جا به جایی آن روی چارپایان هنگام کوچ کردن است. نقش هایی که زنان عشایر و روستایی برای بافتن استفاده می کنند عمدتا نقوش ذهنی است که از نیاکان به ارث رسیده و به همین دلیل هیچ فرشی مانند فرش دیگر بافته نمی شود.
فرش هریس: فرش های هریس بافته شده در منطقه آذربایجان از نقش ها و خطوط هندسی و شکسته و افقی بهره برده می شود. رنگ هایی که برای بافت فرش هریس استفاده می شود از رنگ های طبیعی و پشم های مرغوب است که این فرش را محبوب و زیبا می کند.
طرح های بافت قالی ها:
1) طرح های آثار باستانی:
طرح های آثار باستتانی شامل تمام طرح های الهلم گرفته شده از بنا های تاریخی ساخته شده است. مانند طرح های الهام گرفته شده از بناهایی مانند مسجد شیخ لطف الله، تخت جمشید، مسجد امام، طاق بستان و….
2) طرح های شاه عباسی:
این نقوش از گل های شاه عباس با تلفیق آن با نقش های اسلیمی به وجود آمده است.
3) طرح های اسلیمی:
همانطور که از اسم آن مشخص است این طرح از نقوش اسلیمی است که خود این نقش های اسلیمی به انواع مختلفی تقسم می شود. یکی از معروف ترین و مهم ترین این نقش های اسلیمی، نقش اسلیمی دهان اژدها است.
4) طرح های اقتباسی:
این طرح ها با فرش های مناطق مرزی ایران و کشور های همسایه آنان شباهت دارد. که تغییراتی در آن به وجود آمده است. مانند طرح هایی که معروف به قفقازی هستند.
5) طرح های افشار:
اجزای تشکیل دهنده این طرح نقوش بدون قرینه است که به صورت پراکنده و منقطع اما منظم در بخش های مختلف فرش بافته می شود. نمونه هایی از این طرح می توان به افشان دست گل، اقشان اسلیمی، افشان شاخه پیچ و افشان شاه عباسی اشاره کرد.
6) طرح های واگیره ای:
طرح های واگیره ای طرح هایی هستند که بر روی فرش به صورت طولی و عرضی تکرار شدند.
نمونه های از فرش های واگیره ای عبارتند از: واگیره ای (بندی) اسلیمی، ترنجی، خشتی و… .
7) طرح های بته جقه ای:
طرح های بته جقه ای علاوه بر ایران در طرح های فرش های بافته شده در هندوستان نیز دیده می شود. این طرح ها گاهی آنقدر بزرگ اند که چند تا از آنها کل فرش را پر میکنند. از معروف ترین طرح های بته جقه ای، بته جقه یا مادر بچه، بته ترمه، بته افشار، بته کردستانی و… .
8) طرح درختی:
عناصر اصلی این طرح گل ها و شاخ و برگ درختان است. اگر در طرح های درختی حیواناتی کنار شاخ و برگ و بوته ها در حال استراحت باشند به آنها طرح های درختی حیوانی گفته می شود. اگر در این طرح های درختی شکارچی در حال شکار بافته شود به طرح درختی شکارچی نام گذاری می شود. بافت این طرح های در شهر های تبریز و قم و تهران طرفداران زیادی داشت.
9) طرح های ترکمن:
طرح های ترکمن عمدتا به صورت ذهنی توسط بافندگان بافته می شود و در طرح های هندسی قرار دارد. از نمونه طرح های ترکمن: آخال، چهار فصل، قاشقی
10) طرح های گل فرنگ:
طرح های گل فرنگ الهام گرفته شده از گل های طبیعی به ویژه گل رز با رنگ های روشن است.
انواع این طرح ها: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل و… .
11) طرح های محرابی:
این طرح ها از محراب مساجد الهام گرفته شده. محراب جایی است که در آن امام جماعت به نماز می ایستد. این محراب ها با گلدان و درخت و قندیل در نقوش فرش ها تزیین می شده است که معروف به محراب قندیلی، محراب گلدانی و محراب درختی است.
همانطور که گفته شد در بیشتر طرح های فرش های دست باف از نقوش حیوانی و شکارگاهی و نقوش طبیعی و هندسی و مساجد استفاده می شد.
روش های بافت فرش:
1) روش ترکی باف (گره ترکی):
این روش از بافت فرش در مناطق ترک زبان مانند آذربایجان و همدان رواج داشت. این نوع بافت را به ترکان سلجوقی نسبت می دهند. گره های ترکی به دلیل بافت آن با قلاب از دوام و استحکام و زیبایی بیشتری برخوردار است. بافت با قلاب مزایایی از جمله دوام بیشتر گره ها، تقارن داشتن گره ها دارد.
2) روش فارسی باف (گره فارسی):
همانطور که از اسم این نوع بافت معلوم است، این بافت به طور کلی در نواحی فارسی زبان ایران مانند: قم، کاشان، گرگان و… استفاده می شده است. گره های این بافت با دست زده می شود و همین موضوع آسیب های زیادی را به دست بافندگان وارد می کند. گره زدن با دست باعث مقاومت و زیبایی کمتر گره ها می شود اما همچنان به دلیل سرعت بالا در زدن این گره ها از این نوع گره برای بافت فرش ها استفاده می شود. از معایب این فرش میتوانیم به شل بودن بافت در تمام فرش اشاره کنیم.
